ગુજરાતી સાહિત્યમાં મુક્તકો:

             મુક્તક એટલે મોતી.અર્થાત્ કોઇપણ મુક્તક સ્વતંત્ર રીતે મોતીની માફક સ્વયંપ્રકાશિત હોવું જરૂરી ગણાય.

             જેમ શ્લોક એક બે,ત્રણ,ચાર અને પાંચ પંક્તિના હોઇ શકે તેવું જ મુક્તકનું બંધારણ ગણી શકાય.

              મહાકવિ કાલિદાસે શ્લોક રચના માટે મંદાક્રાંતાનો બહુધા ઉપયોગ કર્યો છે જ્યારે કવિશ્રી ભવભૂતિને

              શિખરિણી છંદ વધુ માફક અાવ્યો છે.અનુષ્ટુપ છંદમાં કવીશ્વર દલપતરામે શ્રી ફાર્બ્સ પર લખેલું એક મુક્તક

              ઉદાહરણરૂપે ઉતારું છું.

                                     छाया तो वडना जेवी,

                                     भाव तो नदना सम,

                                     देवोना धामना जेवुं,

                                     हैयुं जाणे हिमालय।

               વળી અા સાથે ઉપજાતિ છંદમાં લખાયેલો એક શ્લોક પણ ટાંકું છું.

                                    असंभवं हेममृगस्य जन्म ।

                                    तथापि रामो लुलुभे मृगाय ।

                                    प्राय: समापन्न विपत्तिकाले ।

                                    धियोडपि पुंसां मलिनीं भवन्ति ।।

                 અાગળ ઉપર અાપણે એક પંક્તિના મુક્તક/શ્લોકની વાત કરી ત્યારે ગુજરાતીમાં લખાતા “તન્હા”

                 નામનો કાવ્ય-પ્રકાર મને યાદ અાવ્યો.તન્હા એટલે કે એક જ પંક્તિમાં પૂરું થતું સ્વતંત્ર કાવ્ય.

                 જેને બીજી પંક્તિનો સહારો ખપતો નથી.

                                   कोकाकोला अाज मारी जेम उदास।

                        તેમજ

                                  मधमाखीने डायाबिटीस थाय तो ?

                  ગુજરાતી સાહિત્યમાં બે તેમજ ચાર પંક્તિના મુક્તકો વિશેષ જોવા મળે છે.તેમાં અાજકાલ

                  ફારસી છંદોમાં લખાતાં મુક્તકો ચાર પંક્તિના હોય છે. અા ચાર પંક્તિના મુક્તકોમાં અનુક્રમે પહેલી,

                  બીજી અને ચોથી પંક્તિમાં રદીફ-કાફિયારૂપે પ્રાસ નિભાવવા પડે છે.ઉદાહરણરૂપે મારાં બે મુક્તકો અહીં

                  ઉતારું છું.જેમાં પહેલું મુક્તક ફારસી છંદમાં છે જ્યારે બીજું મુક્તક પિંગળના છંદમાં ( રથાોધ્ધતા )

                  નિર્માયું છે.

                                   वाणीनी जाजम विशे मोहित छे मन,

                                   शब्दना मखमल विशे मोहित छे मन,

                                   लागणी अानंदघेली छे ‘किशोर’,

                                   श्वासमां हरफर विशे मोहित छे मन।

                                  वाणीना फलकमां मुदित छुं,

                                  अर्थना मरममां मुदित छुं,

                                  हर्ष अंदर लगी ‘किशोर’ छे,

                                  तत्त्वना अतळमां मुदित छुं।

                    દુહા અને સાખી એટલે મોટા મોટા ગ્રંથનો સારાંશ માત્ર બે પંક્તિમાં ઉજાગર થાય છે અને અા બંને

                    રચનાઓ મુક્તક/શ્લોકનાં સહોદર જેવાં ભાસે છે. બે ત્રણ  ઉદાહરણ ભાવક માટે લખવાનો મોહ

                    છોડી શકતો નથી.

                                  अमारी धरती सोरठ देशनी, ने ऊंचो गढ गिरनार,

                                  सावजडां सेंजळ पीए, एना नमणां नर ने नार।

                                 पैसा पैसा सहु चाहे,

                                 पण ए छे हाथनो मेल,

                                 सघळुं अहीं रही जशे,

                                 पुरो थशे जीवननो खेल।

                                 ढाइ अक्षर प्रेमना,

                                 पढी पढी पछताय,

                                 जो लक्षमी गांठ नारही,

                                 तो गृह लक्षमी पण जाय ।

                      રુબાયતના રચયિતા ફારસી કવિશ્રી ઉમર ખૈયામ મુક્તકોથકી જ જગતના સાહિત્ય મંચના ઉચ્ચ

                      અાસને બિરાજે છે.તેમની એક રુબાયતનો શ્રી રજનીશ માંગા કરેલો હિંદીમાં કરેલો  અનુવાદને

                      ચાલો અાપણે માણીએ.

                                    मुर्गेने जब दी बांग सुन कर हर कोइ ऊठ जायेगा ,

                                    दर सरायेका खुलेगा जब कोइ जोरसे चिल्लायेगा,

                                    तुम जानते तो हो यहाँ पर है ठिकाना कितने दिन,

                                    फिर बाद जाने के यहाँसे कौन मुड कर अायेगा ।

                      અંતમાં કવિશ્રી દિલીપ મોદીએ ફારસી છંદોમાં લગભગ ૨૦૦૦ જેટલાં મુક્તકો રચીને ગુજરાતી

                      સાહિત્યને એક વિક્રમ સુધી ઉજાગર કર્યું  છે તેનો અત્ર ઉલ્લેખ કરીને વિરમું છું.

                      કિશોર મોદી લખ્યા તારીખ : ૩/૨૭/૨૦૧૫.